Về xứ Tuyên vui hội rước Mẫu

Kéo dài đến ngày 15/3 (tức 16/2 Âm lịch), Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La năm 2025 đang diễn ra tại TP Tuyên Quang với nhiều hoạt động đặc sắc, thu hút đông đảo khách thập phương về chiêm bái, lễ Mẫu.

Đây là 1 trong những lễ hội quan trọng bậc nhất của vùng, không chỉ mang ý nghĩa tín ngưỡng mà còn là biểu tượng văn hóa linh thiêng của người dân xứ Tuyên.

Độc đáo lễ rước Mẫu

Lễ hội khai mạc vào sáng 11/3 tại đền Hạ, với điểm nhấn đặc biệt là lễ rước Mẫu, nghi thức quan trọng nhất, được xem như hạt nhân kết nối các hoạt động tâm linh và văn hóa.

Theo bà Vũ Quỳnh Loan, Phó chủ tịch UBND TP Tuyên Quang, Trưởng BTC lễ hội, trải qua thời gian dù lễ rước Mẫu đã tiếp thu thêm một số yếu tố hiện đại, nhưng quy trình chuẩn bị, lộ trình rước, trang trí lễ hội, lời văn tế, trang phục, kiệu cờ, lễ vật… vẫn giữ nguyên sắc thái cổ truyền của địa phương.    

Theo tục xưa, kiệu Mẫu bắt đầu rước từ đền Ỷ La ra đền Hạ, rồi từ đền Thượng, vượt sông Lô đến đền Hạ hợp tế. Hàng vạn người, từ dân địa phương đến du khách thập phương, đều kéo theo tống giá (đi theo đoàn rước), mong cầu Thánh Mẫu ban phước lành. Những người khiêng kiệu phải là nam thanh nữ tú, ăn mặc chỉnh tề. Đoàn rước còn có múa lân, múa rồng, hát văn và các điệu múa dân gian, tạo nên một bức tranh văn hóa sống động giữa lòng thành phố.

Ở lễ hội năm nay, ngay trong ngày khai hội, không gian núi sông xứ Tuyên huyền diệu trong sương mai và khói hương, khi đoàn rước hàng trăm người bắt đầu hành trình từ đền Thượng. Kiệu rước Thánh Mẫu, được trang hoàng lộng lẫy với hoa tươi, lụa đỏ và hoành phi câu đối. Tiếng trống, tiếng chiêng vang vọng, hòa cùng điệu múa lân sư rồng và những tiết mục nghệ thuật đường phố, tất cả tạo nên một bầu không khí huyền bí, kết nối tâm linh giữa con người và thần linh.

Khi đoàn rước tiến qua các tuyến phố, người dân 2 bên đường kính cẩn chắp tay, thành tâm khấn nguyện, mong cầu một năm an lành, thịnh vượng. Đến đền Hạ, nghi lễ hợp tế được tiến hành trong không gian linh thiêng, trầm mặc. Hương trầm quyện tỏa, những bài khấn cổ vang lên trong ánh sáng lung linh của nến và đèn hoa đăng, tạo nên khung cảnh huyền ảo, đưa con người đến gần hơn với thế giới tâm linh.

Một trong những điểm nhấn của lễ rước Mẫu ở Tuyên Quang phải kể tới tục "chui qua kiệu Mẫu" vẫn được lưu truyền gìn giữ với niềm tin Thánh Mẫu ban cho sức khỏe, ấm no, hạnh phúc. Hàng trăm người, từ già đến trẻ, đều hứng khởi xếp hàng chờ chui qua kiệu Mẫu trong lễ rước, tạo nên một cảnh tượng độc đáo. Đến ngày 16/2 Âm lịch, khi lễ hội khép lại, nhân dân lại làm lễ hoàn cung, cung nghinh Mẫu trở về đền thờ riêng, phù trợ cho muôn dân bình an, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm êm, gia đạo hòa thuận.  

Với những nghi thức và tục lệ độc đáo, có thể khẳng định lễ rước Mẫu tại Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La không chỉ là một nghi thức tín ngưỡng mà còn là biểu tượng của sự gắn kết cộng đồng, của niềm tin và lòng tôn kính đối với những giá trị thiêng liêng trong văn hóa bản địa. Chính sự hòa quyện giữa yếu tố tín ngưỡng, nghệ thuật và truyền thống lịch sử đã làm nên sức hút đặc biệt của lễ hội này.

Từ góc độ nghiên cứu, PGS-TS Dương Thị Thu Hà (Viện Trần Nhân Tông, ĐHQG Hà Nội) cho hay, tín ngưỡng thờ Mẫu "giúp nước trợ dân" được thể hiện tại các đền Hiệp Thuận (đền Hạ), Ỷ La, Thượng, gắn liền với truyền thuyết về 2 công chúa của vua Hùng: Ngọc Lân (Mai Hoa công chúa) và Phương Dung (Quỳnh Hoa công chúa). Truyền thuyết kể rằng trong một chuyến du ngoạn, 2 công chúa gặp cơn mưa gió và bay lên trời. Dân trong vùng đã lập đền để tưởng nhớ và thờ cúng 2 công chúa này. Lễ hội rước Mẫu tại các đền Hạ, Thượng, Ỷ La được tổ chức từ lâu đời, gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu tại 3 ngôi đền này.

Hướng tới mục tiêu bảo tồn và phát triển bền vững

Ngoài lễ rước Mẫu, Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La năm 2025 còn có nhiều điểm mới và hoạt động phong phú. Những hoạt động này tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc, nơi truyền thống và hiện đại hòa quyện, làm nên sức hấp dẫn riêng biệt của lễ hội.

Cụ thể, Phó Chủ tịch UBND TP Tuyên Quang Vũ Quỳnh Loan cho biết, ở phần hội, nhân dân và du khách sẽ được thưởng thức màn múa lân mở đầu; được đắm mình trong những cung bậc trầm bổng của chầu văn trong trình diễn thực hành nghi lễ tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; được thưởng thức hương vị trà trong Không gian trà xứ Tuyên; được hòa mình, tham gia vào các hoạt động thể thao, các trò chơi dân gian truyền thống...

Ngoài ra, du khách đến với lễ hội còn có cơ hội chiêm ngưỡng các trang phục (khăn áo) trong không gian trưng bày khăn chầu, áo ngự của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Không gian trưng bày 14 bộ khăn áo hầu do nghệ nhân trẻ Thi Vũ thực hiện bằng kỹ thuật thêu cung đình, được truyền lại bởi cha - Nghệ nhân nhân dân Vũ Giỏi - người đã hồi sinh nghệ thuật thêu cung đình nức tiếng của làng Đông Cứu (Thường Tín, Hà Nội).

Theo bà Loan, tất cả những hoạt động này không chỉ góp phần bảo tồn bản sắc truyền thống, mà còn tạo cơ hội để du khách trong và ngoài nước đến với Tuyên Quang, trải nghiệm và hiểu hơn về giá trị của di sản tín ngưỡng địa phương.

Đặc biệt, cùng với việc tôn vinh giá trị tín ngưỡng, lễ hội năm nay cũng đặt ra những mục tiêu mới về bảo tồn và phát triển bền vững. Bởi, trong bối cảnh hội nhập và phát triển hiện nay, việc bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống không chỉ là trách nhiệm của các nhà quản lý văn hóa, của giới nghiên cứu, mà còn là nhiệm vụ chung của toàn xã hội.

Đơn cử, tại khai mạc Lễ hội đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La năm 2025, Ban tổ chức đã ra mắt màn hình công nghệ tương tác giới thiệu tín ngưỡng thờ Mẫu thông qua phần mềm tại khuôn viên đền Hạ. Đây là cơ hội giúp công chúng chiêm ngưỡng nét đẹp của nghệ thuật truyền thống và hiểu thêm về tín ngưỡng thờ Mẫu thông qua những trải nghiệm mới mẻ, hiện đại.

Theo đó, phần mềm Tín ngưỡng thờ Mẫu do nhóm Enter Việt Nam thực hiện. Nhà nghiên cứu Lê Văn Thao (đại diện nhóm Enter Việt Nam) cho biết, đây là một ứng dụng được thiết kế nhằm giới thiệu, phổ biến những giá trị văn hóa đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu.

"Phần mềm mang tới thông tin hấp dẫn, tương tác đa phương tiện về các nhân vật, các đền thờ, nghi lễ, phong tục… giúp người trải nghiệm có cái nhìn trực quan, sinh động về tín ngưỡng thờ Mẫu. Đây cũng là công cụ hữu ích cho việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, giàu bản sắc của dân tộc Việt Nam" - ông Thao khẳng định.