Văn hóa “vươn mình” trong kỷ nguyên mới (Bài 5): Cần gì để văn hóa "vươn mình"?

Để văn hóa có thể góp phần thúc đẩy mạnh mẽ vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, đòi hỏi một nền tảng chính sách và luật pháp vững chắc, linh hoạt và hướng đến sự phát triển bền vững.

Nhưng để làm được điều này, các chính sách văn hóa cần được xây dựng với tầm nhìn như thế nào là câu hỏi lớn cần được trả lời.

Cần có tầm nhìn toàn diện

Trong dòng chảy lịch sử, văn hóa luôn là cội nguồn sức mạnh, là nền tảng tinh thần vững chắc để dân tộc Việt Nam vượt qua muôn vàn thử thách, định hình bản sắc và khẳng định vị thế trên bản đồ thế giới.

Tuy nhiên, theo PGS-TS Nguyễn Thế Kỷ, bước vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên của hội nhập sâu rộng và phát triển bền vững, văn hóa không chỉ là di sản mà còn là động lực quan trọng để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, cải thiện đời sống xã hội, và xây dựng bản sắc quốc gia hiện đại.

"Nhận thức sâu sắc vai trò đặc biệt này, Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa ra đời như một cú hích chiến lược, một bước chuyển mình mạnh mẽ nhằm khai thác, bảo tồn, và phát huy những giá trị văn hóa trong thời đại mới. Đây không chỉ là sự đầu tư về tài chính mà còn là sự đầu tư về trí tuệ, sáng tạo và tâm huyết cho một nền văn hóa không ngừng đổi mới, bền vững và hội nhập" - PGS-TS Nguyễn Thế Kỷ nhận định - "Hành trình này không chỉ đơn thuần hướng tới việc bảo vệ di sản, mà còn mở rộng cánh cửa cho sáng tạo, khuyến khích những giá trị văn hóa mới, đưa văn hóa thực sự trở thành nguồn lực quốc gia, song hành cùng sự phát triển toàn diện của đất nước".

PGS-TS Bùi Hoài Sơn cho rằng, để văn hóa thực sự trở thành động lực thúc đẩy mạnh mẽ cho kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, việc xây dựng chính sách văn hóa cần có một tầm nhìn vừa sâu sắc, vừa linh hoạt, phù hợp với sự thay đổi nhanh chóng của thời đại.

Trước hết, theo ông Sơn, tầm nhìn này phải xuất phát từ việc coi văn hóa là nền tảng cốt lõi cho sự phát triển bền vững. Không thể xem văn hóa chỉ là một lĩnh vực bổ trợ, mà cần xác định rõ vai trò của nó như một trụ cột song hành cùng kinh tế, chính trị và xã hội. Các chính sách phải hướng đến việc bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc, đồng thời tạo điều kiện để những giá trị ấy được tái sinh và phát triển trong bối cảnh hiện đại.

"Tầm nhìn cũng cần đặt trọng tâm vào tính linh hoạt và thích ứng. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, văn hóa Việt Nam đang chịu sự tác động mạnh mẽ từ các xu hướng quốc tế. Điều này đòi hỏi các chính sách phải nhạy bén trước sự biến động, vừa bảo vệ được bản sắc dân tộc, vừa mở cửa để tiếp thu những giá trị tích cực từ bên ngoài. Chính sách văn hóa không nên đóng khung, mà cần có khả năng điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với các thách thức và cơ hội mới.

Hơn nữa, tầm nhìn trong chính sách cần nhấn mạnh đến sự kết nối giữa văn hóa và công nghệ. Chuyển đổi số đang mở ra những cơ hội lớn cho việc bảo tồn và lan tỏa các giá trị văn hóa. Do đó, cần xây dựng các chính sách khuyến khích ứng dụng công nghệ vào văn hóa, từ số hóa di sản đến phát triển các nền tảng truyền thông văn hóa số. Đây không chỉ là cách để bảo tồn văn hóa một cách hiệu quả, mà còn là cách để đưa văn hóa Việt Nam ra thế giới một cách nhanh chóng và mạnh mẽ hơn.

Tầm nhìn dài hạn trong xây dựng chính sách cũng phải gắn kết chặt chẽ với yếu tố con người. Văn hóa chỉ có sức sống khi được tạo ra, thực hành và truyền thừa bởi con người. Vì thế, các chính sách cần tập trung đầu tư vào giáo dục văn hóa, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực văn hóa - nghệ thuật, và khơi dậy tinh thần sáng tạo trong cộng đồng. Từ đó, văn hóa mới thực sự trở thành nguồn lực nội sinh, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của dân tộc" - ông Sơn nói.

Không chỉ như vậy, theo PGS-TS Bùi Hoài Sơn, tầm nhìn chính sách cần nhấn mạnh đến sự hội nhập quốc tế. Văn hóa Việt Nam không thể phát triển trong sự cô lập mà cần tham gia vào dòng chảy văn hóa toàn cầu. Các chính sách cần thúc đẩy giao lưu, hợp tác văn hóa quốc tế, tạo điều kiện để văn hóa Việt Nam được quảng bá rộng rãi trên thế giới, đồng thời đưa những giá trị mới từ thế giới về làm giàu thêm cho văn hóa dân tộc.

"Như vậy, tôi cho rằng, để văn hóa thực sự thúc đẩy mạnh mẽ kỷ nguyên vươn mình, chính sách văn hóa cần có tầm nhìn toàn diện, hướng đến bảo tồn và phát triển bền vững, linh hoạt trong thích ứng, gắn kết công nghệ, con người và hội nhập quốc tế. Đây chính là nền tảng vững chắc để văn hóa trở thành sức mạnh mềm, giúp Việt Nam vươn cao và tiến xa trong kỷ nguyên mới" - ông Sơn nhấn mạnh.

Tháo gỡ điểm nghẽn về thể chế, chính sách 

Trong tham luận tại Hội nghị tổng kết năm 2024, triển khai nhiệm vụ năm 2025 của ngành Văn hóa - Thể thao và Du lịch với chủ đề Xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc - Động lực phát triển trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam diễn ra cuối năm nay, PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam, nhận định: Để văn hóa thực sự vươn mình, không chỉ cần sự phát triển tự thân của văn hóa mà còn cần một nền tảng thể chế vững vàng, những chính sách đột phá và sự chung tay từ mọi thành phần xã hội. Từ đó, văn hóa Việt Nam không chỉ duy trì giá trị cốt lõi mà còn được tiếp thêm sức sống mới, sẵn sàng đón nhận những đổi thay và khẳng định vị thế quốc gia trong cộng đồng toàn cầu.

"Từ khi Đổi mới đất nước đến nay, vấn đề thể chế, chính sách văn hóa đã được nhận biết và hoàn chỉnh, sửa chữa qua việc ban hành nhiều văn bản pháp luật của Quốc hội, Chính phủ, Bộ VH,TT&DL" - theo PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương - "Tuy vậy, vấn đề thể chế trong văn hóa hiện vẫn là một trở ngại lớn với nhiều vấn đề cần khắc phục: trước hết là sự chồng chéo và mâu thuẫn trong nhiều văn bản luật ở cả trung ương và địa phương của những bộ, ban, ngành khác về nguồn nhân lực, nguồn tài chính, đất đai, tài sản, nhà cửa, tổ chức... Do vậy, làm giảm hiệu lực và hiệu quả của những chính sách văn hóa mà ngành văn hóa ban hành hay trình Quốc hội và Chính phủ ban hành".

Vấn đề nữa về thể chế văn hóa hiện nay, theo bà Phương là việc thực hiện những văn bản pháp luật về văn hóa chưa thật sự hiệu quả, một phần do tính chồng chéo đã nêu trên, một phần do nhận thức về vai trò của văn hóa trong xã hội chưa thật đúng và đủ, và một phần còn do năng lực của những cán bộ văn hóa chưa thật cao. Vấn đề thứ ba nằm ở việc nhiều văn bản pháp luật về văn hóa vẫn thiên về hướng quản lý nhiều hơn là thúc đẩy sự phát triển của văn hóa vốn đòi hỏi một tư duy về văn hóa thoáng và cởi mở hơn. Tức là thể chế văn hóa được ban hành cần hạn chế việc nhà nước can thiệp quá nhiều và quá sâu vào nhiều hoạt động văn hóa và cần chuyển từ tư duy quản lý, giám sát, kiểm tra của nhà nước sang tư duy nhà nước hỗ trợ và thúc đẩy văn hóa phát triển. 

"Xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính sách phải bắt đầu từ tư duy mở, sẵn sàng đón nhận những ý tưởng đổi mới, khuyến khích sự sáng tạo và bảo vệ quyền lợi của người làm văn hóa. Để làm được điều này, các thể chế, chính sách văn hóa cần được xây dựng với tầm nhìn xa, không chỉ đáp ứng nhu cầu hiện tại mà còn phải tiên đoán được xu hướng tương lai, giúp văn hóa có thể linh hoạt thích nghi với những thay đổi của thời đại, góp phần tạo động lực phát triển hơn là duy trì tính ổn định và chưa đồng bộ như hiện nay" - PGS-TS Nguyễn Thị Thu Phương nhận mạnh.

Đồng quan điểm với bà Phương, PGS-TS Nguyễn Thị Anh Quyên, Trưởng Bộ môn Chính sách văn hóa và Quản lý nghệ thuật (ĐH Văn hóa Hà Nội) nêu quan điểm: "Để văn hóa có thể góp phần thúc đẩy mạnh mẽ vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, đòi hỏi một nền tảng chính sách và luật pháp hoàn thiện, vững chắc và hướng đến sự phát triển bền vững. Nhưng để làm được điều này, luật pháp và chính sách văn hóa cần được xây dựng với tầm nhìn dài hạn, với mục tiêu kiến tạo, phát triển thay vì chỉ hướng đến mục tiêu quản lý nhà nước".

PGS-TS Lê Ngọc Tòng, nguyên Phó Vụ trưởng Vụ Quản lý Khoa học (Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh), chia sẻ: "Thể chế và chính sách là "chìa khóa" để phát triển văn hóa, bởi chúng tạo ra hành lang pháp lý và cơ chế vận hành cho các hoạt động văn hóa. Một hệ thống thể chế, chính sách hiệu quả sẽ giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đảm bảo các di sản văn hóa được bảo vệ và phát huy, đồng thời tạo điều kiện cho các giá trị văn hóa mới được hình thành. Ngoài ra, "chìa khóa" ấy giúp thúc đẩy, tạo điều kiện để các ngành công nghiệp văn hóa phát triển, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế và quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới. Đồng thời, đảm bảo mọi người dân đều được tiếp cận và thụ hưởng các giá trị văn hóa".