Ra mắt sách về Tổng đốc Hoàng Diệu và công cuộc giữ thành Hà Nội: Một mốc son trong lịch sử ngàn năm Thăng Long

"Thành mất không sao cứu được, thật hổ với nhân sĩ Bắc thành lúc sinh tiền. Thân chết có quản gì, nguyện xin theo Nguyễn Tri Phương xuống đất. Quân vương muôn dặm, huyết lệ đôi hàng...". Những dòng trích từ "Trần tình biểu" nổi tiếng của Tổng đốc Hoàng Diệu đã được nhắc lại khá nhiều trong cuộc tọa đàm về nhân vật lịch sử này, diễn ra vào sáng 19/3 tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội).

Tọa đàm do NXB Đại học Quốc gia Hà Nội và Chi hội Di sản văn hóa Hồng Châu, Hà Nội (Hội Di sản văn hóa Việt Nam) tổ chức, nhân dịp ra mắt sách Cuộc đời, sự nghiệp của Tổng đốc Hoàng Diệu và công cuộc giữ thành Hà Nội (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội) của 2 tác giả Nguyễn Quang Hà và Hà Thị Thanh. Đáng nói, đây cũng là thời điểm kỉ niệm 195 năm ngày sinh của vị Tổng đốc đã tuẫn tiết khi thực dân Pháp đánh thành Hà Nội lần thứ hai (1882).

"Đầy đặn và công phu"

Đồng tác giả, TS Nguyễn Quang Hà, hiện là chuyên gia của Trung tâm Nghiên cứu Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội. Như chia sẻ, với nhiều năm nghiên cứu về lịch sử và Hán Nôm, lại làm việc ở nơi gắn với những ngày cuối cùng của vị tổng đốc Hà Nội (đồng thời cũng nằm cạnh trục đường mang tên Hoàng Diệu), anh từ lâu đã ấp ủ kế hoạch viết một cuốn sách khảo cứu về danh nhân này.

"Với cá nhân tôi, đây là một công việc chịu khá nhiều áp lực: Trong số các tác giả viết về cụ Hoàng Diệu từng có những cái tên khá nổi tiếng như nhà văn Sở Cuồng Lê Dư (kết hôn với cháu ngoại của cụ Hoàng Diệu) hoặc học giả Hoàng Xuân Hãn. Dù vậy, đó đều là những cuốn sách khá mỏng, với độ dài lần lượt là 38 và 130 trang" - TS Nguyễn Quang Hòa cho biết - "Bởi thế, tôi vẫn luôn bị cuốn hút để được tìm hiểu thêm về ông: Một vị quan thanh liêm, một nho sĩ yêu nước, một tác giả với các trước tác có giá trị - và trên hết, là một biểu tượng về người đứng đầu Hà Nội trong lịch sử"...

Còn tác giả Hà Thị Thanh lại đến với cuốn sách này từ một cơ duyên khác. Theo lời kể, trong một lần thăm Hoàng thành Thăng Long, nữ luật sư này có dịp lên vọng lâu Cửa Bắc - nơi đặt tượng thờ Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu. Xúc động, chị đặt câu hỏi: Tại sao việc tôn vinh 2 danh nhân gắn với Hà Nội chưa thể  được nối tiếp với những hình thức khác và tại những không gian khác? Để rồi, sau khi gặp gỡ TS Nguyễn Quang Hà, tác giả này đã quyết tâm đồng hành cùng anh để hoàn thành cuốn sách.

Sau 2 năm khảo sát và thực hiện, Cuộc đời, sự nghiệp của Tổng đốc Hoàng Diệu và công cuộc giữ thành Hà Nội được 2 tác giả hoàn thành vào cuối năm 2024. Lượng sử liệu sử dụng trong sách được thu thập từ nhiều nguồn đa dạng, trong đó có các châu bản triều Nguyễn, hệ thống văn bia, những ghi chép trong chính sử hoặc nhận định của những học giả nhiều thế hệ.

Và, cũng chính từ nguồn tư liệu khảo cứu và bổ chú phong phú, 2 tác giả về cơ bản đã đi sâu nghiên cứu một cách khá hệ thống, bài bản về các sự kiện trong cuộc đời Tổng đốc Hoàng Diệu, đặc biệt là các hoạt động nhằm giữ thành Hà Nội của ông trước khi thực dân Pháp mở cuộc tấn công năm 1882.

Ở một góc độ khác, những thông tin còn chưa thống nhất trong những trang viết trước đây về các mốc thời gian trong sự nghiệp Hoàng Diệu, những người thân liên quan - và đặc biệt là địa điểm mà danh nhân này thắt cổ tuẫn tiết, cũng như việc người dân Hà Nội đứng ra an táng cho ông - đã bước đầu được xác định rõ hơn. Tương tự, cuốn sách cũng chỉ ra một số thông tin thiếu nguồn gốc và chưa đủ thuyết phục từng tồn tại, chẳng hạn như việc Hoàng Diệu cưỡi voi ra Võ Miếu  tuẫn tiết.

Dày 375 trang, gồm 5 chương (Bối cảnh lịch sử và quê hương của Hoàng Diệu; Cuộc đời và sự nghiệp làm quan của ông; Hoàng Diệu với trọng trách trông coi khu vực Hà Nội và Bắc Bộ; Cuộc giữ thành Hà Nội năm 1882; Tri ân của hậu thế), cuốn sách này được PGS-TS Đinh Quang Hải (nguyên Viện trưởng Viện Sử học Việt Nam) đánh giá là "công trình đầy đặn và công phu nhất về Tổng đốc Hoàng Diệu" cho đến hiện tại.

Và đáng nói, như chia sẻ, sau khi ưu tiên thực hiện công trình về Tổng đốc Hoàng Diệu để kịp ra mắt vào thời điểm kỉ niệm 195 năm ngày sinh của ông, 2 tác giả hiện đang tập trung hoàn thành một cuốn sách khác về người tiền nhiệm của Hoàng Diệu, và cũng là một biểu tượng của lịch sử Hà Nội: Tổng đốc Nguyễn Tri Phương.

Hà Nội cần một đền thờ Hoàng Diệu?

Từ những nội dung của cuốn sách, một một vấn đề tiếp nối được đặt ra tại tọa đàm: Tìm những hình thức tôn vinh, tri ân xứng đáng với danh nhân này - đặc biệt là ở những vị trí đúng với lịch sử từng diễn ra tại Thành Hà Nội.

Thực tế, vào quãng năm 2000, trong bối cảnh còn nhiều hạn chế, thành phố Hà Nội đã nỗ lực dựng 2 bức tượng đồng của các tổng đốc Nguyễn Tri Phương và Hoàng Diệu, kèm theo bài vị thờ, để đặt tại vọng lâu Cửa Bắc - vốn cũng là một di tích điển hình cho 2 cuộc chiến đấu bảo vệ thành Hà Nội nửa cuối thế kỷ XIX với vết đạn đại bác được lưu giữ.

Dù vậy, cho đến nay, tại Hà Nội, cả 2 vị tổng đốc từng hi sinh khi bảo vệ thành hiện vẫn chưa có đền thờ riêng. Bên cạnh đó, theo khảo sát của PGS-TS Đinh Quang Hải, tại Quảng Nam (quê gốc Hoàng Diệu), khu trưng bày của Bảo tàng tỉnh về giai đoạn kháng chiến chống Pháp hiện vẫn chưa có một không gian trưng bày riêng dành cho ông, còn nhà lưu niệm thì rất thiếu các hiện vật liên quan.

Từ đó, chuyên gia này đề nghị: Cần sớm có những nghiên cứu, sưu tập và phục dựng tư liệu để làm phong phú nội dung trưng bày tại các nhà lưu niệm và bảo tàng gắn với Tổng đốc Hoàng Diệu. Riêng tại Hà Nội, theo PGS Hải, nên cân nhắc dành quỹ đất nhất định để xây đền thờ tôn vinh (và cũng là giúp du khách trong, ngoài nước có điều kiện thắp hương tưởng nhớ) 2 danh nhân Hoàng Diệu và Nguyễn Tri Phương. Vị trí xây đền thờ có thể là khu đất nhỏ gần Cửa Bắc, nằm trong Hoàng thành.

"Xin nhấn mạnh: Cuộc chiến đấu bảo vệ thành Hà Nội của 2 vị tổng đốc cũng là một mốc son, một điểm nhấn quan trọng trong lịch trình tồn tại hơn 1.000 năm liên tục của Di sản Thế giới Hoàng thành Thăng Long" - PGS Đinh Quang Hải nói.

Ở phương diện văn học nghệ thuật, theo TS Nguyễn Quang Hà, những sáng tác về Hoàng Diệu đã xuất hiện khá phong phú trong lịch sử - mà sớm nhất là thi phẩm Hà thành chính khí ca ra đời chỉ một thời gian rất ngắn sau khi ông mất. Thậm chí, trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, nguồn cảm hứng từ gương tuẫn tiết của danh nhân này vẫn được duy trì và khơi gợi - mà điển hình là việc một số đơn vị, tổ chức kháng chiến của Hà Nội đã lấy khái niệm "thành Hoàng Diệu"để gắn với phiên hiệu của mình.

Dù vậy, ở bối cảnh hiện tại, thực tế đời sống đang đặt ra nhu cầu về những tác phẩm dài hơi, và hấp dẫn, về những danh nhân như Hoàng Diệu cho mọi thể loại văn học, sân khấu, điện ảnh. Bởi thế, như chia sẻ, 2 tác giả đều rất mong muốn được hỗ trợ và cung cấp tư liệu cần thiết cho những sáng tác mới về vị tổng đốc này trong tương lai.

"Đã đến lúc, chúng ta nên có những bộ phim đủ chiều sâu về cuộc đời của những vị quan đứng đầu Hà Nội như Nguyễn Tri Phương, Hoàng Diệu và cả Tổng trấn Nguyễn Văn Thành" - TS Trần Hậu Yên Thế, giảng viên Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội, chia sẻ - "Riêng với Hoàng Diệu, bên cạnh một tấm gương tuẫn tiết bi tráng, tôi còn nhìn thấy ở ông những bất lực về thời cuộc - điều mà sau này đã mở ra cơ hội để chúng ta nhìn vào và vượt qua những yếu kém, lạc hậu từng có trong căn cốt…".